Bệnh Chikungunya là bệnh truyền nhiễm do vi rút Chikungunya gây ra, bệnh không lây trực tiếp từ người sang người mà lây truyền qua trung gian là muỗi Aedes (cùng loại muỗi vằn truyền bệnh sốt xuất huyết). Triệu chứng thường gặp bao gồm: sốt cao, đau nhức khớp, đau đầu, mệt mỏi và nổi ban, đa số người bệnh hồi phục sau vài ngày đến một tuần, tuy nhiên một số trường hợp có thể gặp tình trạng đau khớp kéo dài trong nhiều tháng.

    Bệnh Chikungunya là gì​?

Chikungunya là bệnh truyền nhiễm do virus cùng tên (CHIKV) gây ra, là một loại virus RNA thuộc chi Alphavirus, họ Togaviridae lây sang người chủ yếu qua muỗi Aedes aegypti và Aedes albopictus bị nhiễm, thường gọi là sốt Chikungunya. Bệnh được đặt tên theo từ “chikungunya” trong tiếng Kimakonde ở miền Nam Tanzania, có nghĩa là “thứ uốn cong”, mô tả hình ảnh người bệnh co quắp, vặn mình do đau khớp dữ dội.

Với đặc tính lây truyền nhanh và khả năng gây dịch ở nhiều châu lục, bệnh trở thành mối quan tâm đáng kể của y tế toàn cầu. Từ giữa thế kỷ 20, CHIKV đã gây ra nhiều đợt bùng phát lớn tại châu Phi và châu Á, lan sang châu Mỹ trong thế kỷ 21 và thỉnh thoảng xuất hiện tại châu Âu, cho thấy khả năng xâm nhập cả vào những khu vực ôn đới khi điều kiện thuận lợi cho muỗi truyền bệnh.

Hiện chưa có thuốc điều trị đặc hiệu, các biện pháp chủ yếu vẫn là chăm sóc triệu chứng, kiểm soát muỗi và giám sát dịch tễ, đặc biệt trong bối cảnh đô thị hóa, biến đổi khí hậu và di chuyển quốc tế đang gia tăng nguy cơ bùng phát bệnh.

CHIKV là bệnh truyền nhiễm do virus cùng tên (CHIKV) gây ra

      Dấu hiệu của bệnh Chikungunya.

Khoảng 15 – 35% số người bị nhiễm sẽ không có triệu chứng. Ở những người có triệu chứng, bệnh thường khởi phát sau thời gian ủ bệnh 4 – 8 ngày (có thể dao động từ 2 – 12 ngày) kể từ khi bị muỗi mang virus đốt.

Dấu hiệu đặc trưng

Cơn sốt cao đột ngột kèm đau khớp dữ dội, thường khiến người bệnh suy nhược và hạn chế vận động.

Cơn đau có thể kéo dài vài ngày, hàng tuần, thậm chí hàng tháng hoặc hàng năm.

Dấu hiệu thường gặp khác

• Sưng khớp
• Đau cơ
• Đau đầu
• Buồn nôn
• Mệt mỏi
• Phát ban…

Do biểu hiện lâm sàng tương tự sốt xuất huyết và Zika, Chikungunya dễ bị chẩn đoán nhầm, đặc biệt trong các vùng lưu hành nhiều bệnh do muỗi truyền. Ở những trường hợp không có đau khớp đáng kể, bệnh thường nhẹ và có thể không được phát hiện.

Phần lớn bệnh nhân hồi phục hoàn toàn, nhưng một số ít có thể gặp biến chứng nghiêm trọng về mắt, tim hoặc hệ thần kinh. Nguy cơ bệnh nặng cao hơn ở trẻ sơ sinh bị lây trong quá trình sinh hoặc trong những tuần đầu sau sinh, cũng như ở người cao tuổi hoặc có bệnh nền. Những trường hợp nặng cần được nhập viện để tránh tổn thương nội tạng và nguy cơ tử vong.

Bệnh CHIKV thường khởi phát đột ngột với sốt cao, đau khớp nghiêm trọng, kèm đau cơ, phát ban, nhức đầu và mệt mỏi; ở một số trường hợp, đau khớp có thể kéo dài nhiều tuần hoặc nhiều tháng.

     Bệnh CHIKV thường khởi phát đột ngột với sốt cao, đau khớp nghiêm trọng, kèm đau cơ, phát ban, nhức đầu và mệt mỏi; ở một số trường hợp, đau khớp có thể kéo dài nhiều tuần hoặc nhiều tháng.

     Nguyên nhân gây bệnh Chikungunya

Nguyên nhân gây bệnh xuất phát từ virus Chikungunya, lây truyền chủ yếu qua vết đốt của muỗi cái bị nhiễm bệnh, đặc biệt là muỗi Aedes aegypti và Aedes albopictus. Đây cũng là những loài trung gian truyền virus sốt xuất huyết Dengue và Zika, sinh sản chủ yếu trong các dụng cụ chứa nước đọng như lu, xô, vại, chai lọ bỏ không, lốp xe cũ, máng nước… và hoạt động mạnh vào ban ngày, trong đó:

• Aedes aegypti có khả năng đốt cả trong nhà lẫn ngoài trời;
• Aedes albopictus thường đốt ngoài trời.

     Quá trình lây truyền bắt đầu khi:

• Muỗi chưa nhiễm bệnh hút máu từ người đang có virus CHIKV lưu hành trong máu.
• Virus nhanh chóng xâm nhập và nhân lên trong cơ thể muỗi.
• Virus di chuyển đến tuyến nước bọt sau vài ngày.
• Khi muỗi tiếp tục đốt một người khỏe mạnh, virus sẽ truyền sang người này, bắt đầu nhân lên và đạt nồng độ cao trong máu, tạo điều kiện cho những con muỗi khác bị nhiễm và tiếp tục duy trì chu kỳ lây truyền.

Các yếu tố làm tăng nguy cơ mắc bệnh gồm: sinh sống hoặc di chuyển đến khu vực đang có dịch; môi trường nhiều muỗi và nước đọng; thiếu các biện pháp phòng chống muỗi; cũng như tiếp xúc gần với người bệnh trong giai đoạn có virus lưu hành cao trong máu.

     Diễn biến bệnh Chikungunya

Bệnh CHIKV thường tiến triển qua các giai đoạn lâm sàng rõ rệt, phản ánh sự thay đổi trong cơ chế bệnh sinh và biểu hiện triệu chứng.

1. Giai đoạn ủ bệnh.

Thời gian ủ bệnh Chikungunya thường kéo dài từ 3 – 7 ngày, nhưng trong một số trường hợp có thể lên tới 12 ngày. Đây là giai đoạn “im lặng” khi virus đã xâm nhập và nhân lên trong cơ thể nhưng người nhiễm hoàn toàn chưa xuất hiện triệu chứng, khiến việc phát hiện và kiểm soát nguồn lây trở nên khó khăn hơn.

2. Giai đoạn triệu chứng cấp tính.   Ở giai đoạn cấp tính, bệnh chia thành hai pha, kéo dài từ từ 3 tuần đến 3 tháng:

Trong đó, viêm khớp thường đặc trưng bởi sự “đối xứng và cộng gộp”, ảnh hưởng cả khớp lớn lẫn nhỏ, đặc biệt ở cổ tay, đốt ngón tay, vai và khuỷu tay; ở chi dưới, mắt cá chân bị ảnh hưởng nhiều nhất, tiếp theo là gối, bàn chân và hông. Một số trường hợp xuất hiện viêm khớp cột sống, khớp thái dương hàm hoặc khớp ức đòn.

Ở giai đoạn triệu chứng cấp tính, siêu âm khớp thường cho thấy cứng khớp và sưng khớp. Đây có thể là dấu hiệu của viêm màng hoạt dịch, rõ rệt ở mắt cá, cổ tay, đốt ngón tay và ngón chân, trong khi các khớp lớn hiếm khi bị ảnh hưởng.

Bệnh Chikungunya cũng có thể kèm viêm bao gân và viêm túi hoạt dịch, làm gia tăng tính chất thấp khớp của tình trạng cấp tính.

3. Giai đoạn mạn tính hậu nhiễm

Mặc dù phần lớn bệnh nhân hồi phục sau giai đoạn cấp tính nếu được chăm sóc đúng cách và điều trị thích hợp, khoảng 40% trường hợp tiến triển sang giai đoạn mạn tính. Lúc này, các triệu chứng viêm khớp kéo dài trên 3 tháng, thậm chí nhiều năm và trong trường hợp hiếm có thể kéo dài đến suốt đời.

Giai đoạn mạn tính của bệnh thường đặc trưng bởi tình trạng:

• Đau cơ xương khớp mạn tính;
• Viêm đa khớp tái diễn;
• Cứng khớp;
• Đau thần kinh;
• Các triệu chứng toàn thân khác như rụng tóc, suy giảm trí nhớ, mất tập trung, lo âu, trầm cảm…

Nhiều nghiên cứu quốc tế đã ghi nhận tỷ lệ đáng kể bệnh nhân Chikungunya mạn tính gặp tình trạng viêm khớp dạng thấp như:

• Tại Mauritius, 78,6% bệnh nhân còn triệu chứng sau 27,5 tháng, 5% trong số đó đạt bị viêm khớp dạng thấp;
• Tại Ấn Độ, số bệnh nhân mạn tính bị viêm khớp dạng thấp là 36%;
• Tại Colombia, số bệnh nhân CHIKV mạn tính bị viêm khớp dạng thấp lên tới 89,7%.

Những dữ liệu này cho thấy tình trạng mạn tính không chỉ là một biến chứng kéo dài, mà còn có thể khởi phát bệnh lý thấp khớp mạn tính, tác động nghiêm trọng đến sức khỏe cộng đồng và chất lượng sống người bệnh.

Biến chứng và đối tượng có nguy cơ cao

Bệnh sốt Chikungunya không chỉ gây ra các triệu chứng cấp tính như sốt và đau khớp mà còn tiềm ẩn nhiều biến chứng nguy hiểm, ảnh hưởng lâu dài đến sức khỏe.

1. Biến chứng của bệnh

      Biến chứng của bệnh có thể bao gồm:

• Hệ cơ khớp, bệnh có thể gây biến chứng đau khớp dai dẳng và cứng khớp, có thể kéo dài nhiều tuần, thậm chí nhiều tháng sau giai đoạn cấp tính, làm hạn chế vận động và giảm chất lượng cuộc sống.
• Hệ thần kinh cũng có thể bị tổn thương nghiêm trọng với các biến chứng như viêm não, viêm tủy, hội chứng Guillain-Barré, gây co giật, tê liệt hoặc suy giảm nhận thức; trẻ sơ sinh đặc biệt dễ bị co giật và viêm não.
• Hệ tim mạch, bệnh có thể dẫn đến viêm cơ tim, suy tim và các rối loạn tim khác, nhất là ở người có bệnh tim nền.
• Hệ tiêu hóa, gan cũng không nằm ngoài nguy cơ, với khả năng xuất hiện viêm gan và vàng da. Đây là dấu hiệu của việc gan bị tổn thương.
• Về mắt, người bệnh có thể gặp viêm màng bồ đào, viêm võng mạc hoặc viêm kết mạc, ảnh hưởng trực tiếp đến thị lực.
• Về da, một số trường hợp ghi nhận tổn thương da nghiêm trọng, thậm chí hình thành mụn nước.

Ngoài ra, bệnh còn có thể gây biến chứng về thận, suy hô hấp, rối loạn đông máu và lưu thông máu, đặc biệt nguy hiểm ở trẻ sơ sinh. Những biến chứng này cho thấy Chikungunya không chỉ là bệnh truyền nhiễm thông thường mà còn là mối đe dọa sức khỏe nghiêm trọng nếu không được phát hiện và xử trí kịp thời.

Bệnh Chikungunya có thể gây biến chứng đau khớp dai dẳng và cứng khớp.

      2.  Người có nguy cơ cao mắc biến chứng

Những nhóm đối tượng có nguy cơ cao mắc bệnh và dễ gặp biến chứng nặng gồm có:

• Người cao tuổi: Do hệ miễn dịch suy yếu và khả năng hồi phục kém;
• Người mắc bệnh mạn tính: Như tăng huyết áp, tiểu đường, bệnh tim mạch, vốn dễ bị tổn thương khi nhiễm virus;
• Trẻ nhỏ, đặc biệt là trẻ sơ sinh: Do hệ miễn dịch chưa hoàn thiện;
• Phụ nữ mang thai: Không chỉ đối mặt nguy cơ biến chứng cho bản thân mà còn có khả năng truyền virus sang thai nhi trong quá trình mang thai hoặc khi sinh.

Việc nhận diện đúng các nhóm nguy cơ này giúp ưu tiên bảo vệ, phòng ngừa và can thiệp y tế kịp thời, giảm thiểu tỷ lệ biến chứng và tử vong.

     Cần làm gì khi nghi ngờ mắc bệnh?

Hiện nay, chưa có thuốc đặc hiệu điều trị bệnh sốt Chikungunya. Theo đó, việc chăm sóc và điều trị bệnh chủ yếu tập trung vào giảm triệu chứng và hỗ trợ phục hồi, bao gồm:

• Nghỉ ngơi đầy đủ.
• Uống nhiều nước để tránh mất nước.
• Sử dụng thuốc giảm đau và hạ sốt không kê đơn như Acetaminophen hoặc Paracetamol. Tuyệt đối tránh dùng Aspirin hoặc các thuốc kháng viêm không Steroid (NSAID) như Ibuprofen trước khi loại trừ khả năng mắc sốt xuất huyết, nhằm giảm nguy cơ chảy máu.
• Trong tuần đầu tiên của bệnh, khi virus vẫn tồn tại trong máu, người bệnh cần tránh bị muỗi đốt để ngăn muỗi mang virus lây lan sang người khác. Một con muỗi bị nhiễm bệnh có thể tiếp tục truyền virus cho nhiều người, khiến dịch bùng phát nhanh chóng.

Việc tuân thủ nghiêm ngặt các hướng dẫn chăm sóc đối với người bệnh này không chỉ giúp người bệnh hồi phục an toàn mà còn góp phần chặn đứng chuỗi lây truyền trong cộng đồng.

     Cách chẩn đoán bệnh do virus Chikungunya

Ngay trong tuần đầu tiên sau khi bệnh khởi phát, virus Chikungunya có thể được phát hiện trực tiếp trong máu của người bệnh nhờ kỹ thuật xét nghiệm hiện đại như phản ứng chuỗi phiên mã ngược Polymerase (RT-PCR): Đây là kỹ thuật xét nghiệm giúp phóng đại dấu vết RNA cực nhỏ thành lượng đủ lớn để phát hiện, từ đó chẩn đoán nhanh và chính xác, để dễ dàng phân tích nhằm phát hiện virus RNA (như HIV, viêm gan C, Chikungunya…), từ đó đưa ra hướng điều trị và kiểm soát dịch bệnh hiệu quả.

Sau giai đoạn này (tuần đầu tiên sau khi bệnh khởi phát), chẩn đoán thường dựa trên các xét nghiệm huyết thanh học nhằm phát hiện kháng thể đặc hiệu chống lại virus. Kháng thể thường bắt đầu xuất hiện và có thể được phát hiện từ tuần đầu tiên, duy trì trong máu tới khoảng hai tháng. Việc kết hợp xét nghiệm sinh học phân tử và huyết thanh học giúp nâng cao độ chính xác chẩn đoán, hỗ trợ bác sĩ xác định giai đoạn nhiễm bệnh, từ đó đưa ra hướng điều trị và kiểm soát dịch bệnh hiệu quả.

Nguồn: TTGDSK TRUNG TÂM Y TẾ KV NINH SƠN